Prawo rodzinne

Rozwód

Polskie prawo cywilne w Kodeksie Rodzinnym i opiekuńczym przewiduje możliwość rozwiązania małżeństwa stron przez rozwód. Warunkiem jest zaistnienie stanu trwałego i zupełnego rozkładu pożycia, co najczęściej jest związane z ustaniem więzi emocjonalnych, fizycznych i gospodarczych między małżonkami. Sąd w postępowaniu ustala, czy właśnie do takiego rozkładu pożycia doszło, zatem wbrew wyobrażeniom – w polskim systemie prawnym nie ma możliwości niewyrażenia zgody na rozwód, ponieważ to sąd decyduje czy zachodzą okoliczności trwałego i zupełnego rozkładu więzi małżeńskich.

W postępowaniu w sprawie o rozwód, sąd na wniosek stron nie ustala kto jest winny rozkładu pożycia, lub tę winę ustala. Ustalenie zawinienia rozkładu pożycia małżeńskiego tylko jednej ze stron wpływa bezpośrednio na roszczenia alimentacyjne małżonka niewinnego.

W przypadku, gdy strony mają wspólne małoletnie dzieci, w postępowaniu rozwodowym sąd orzeka również o władzy rodzicielskiej, miejscu zamieszkania dziecka, kontaktach i alimentach. Jeżeli w powyższych sprawach toczą się już postępowania przed właściwym sądem rejonowym, ulegają one zawieszeniu z mocy prawa. W praktyce, podejmowane są one po orzeczeniu rozwodu i zazwyczaj kończą się umorzeniem.

Inne rozstrzygnięcia sądu to orzeczenie o sposobie wspólnego zamieszkiwania, czy podział majątku wspólnego. Te ostatnie rozstrzygnięcie jest orzekane wyjątkowo, w prostych i jasnych sytuacjach.

Separacja

Zarówno rozwód jak i separacja to pojęcia prawa cywilnego zdefiniowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Separacja nie rozwiązuje definitywnie małżeństwa, a powoduje jego niektóre skutki jak rozdzielność majątkową. W przypadku separacji nie można zawrzeć ponownego małżeństwa, ale nie jest się spadkobiercą małżonka separowanego. Zazwyczaj decydują się na nią osoby mające wątpliwości, kiedy nie można stwierdzić, że rozkład pożycia jest trwały, jak w przypadku rozwodu. Jedną z najważniejszych przesłanek separacji, jest zupełny rozkład pożycia, co oznacza zanik więzi łączących małżonków, jednak bez cech trwałości. Trwałość rozpadu wykluczyłaby takie rozwiązanie. Są dwie negatywne przesłanki separacji: dobro wspólnych małoletnich dzieci oraz choroba małżonka.

Małżonkowie pozostające w separacji nadal mają obowiązek wzajemnej pomocy, tak do pomocy materialnej, jak i wsparcia psychicznego, zaangażowania w opiekę i wychowanie wspólnych dzieci. wsparcia psychicznego. Obowiązek alimentacyjny wobec małżonka uprawnionego ma nieograniczony charakter, podczas gdy w przypadku rozwodu może być orzekany na określony czas, do 5 lat i wygasa w chwili zawarcia ponownego związku małżeńskiego. Kwestia alimentów, a także władzy rodzicielskiej rozstrzygana jest od razu w postępowaniu rozwodowym lub separacyjnym.

Podział majątku

Podziału majątku wspólnego dokonuje się w postępowaniu nieprocesowym, zazwyczaj po uprawomocnieniu się wyroku w sprawie o rozwód. Jednak jest możliwy również podział majątku, po zawarciu przez małżonków umowy o rozdzielności majątkowej w formie aktu notarialnego, bądź orzeczenia przez sąd o rozdzielności majątkowej małżonków. Możliwy jest podział majątku przed notariuszem.

Co do zasady, udziały w majątku wspólnym są równe, a orzeczenie o nierównych udziałach wydaje sąd w wyjątkowych okolicznościach na wniosek jednej ze stron. Przesłankami, które powodują możliwość złożenia wniosku o ustaleniu nierównych udziałów są: alkoholizm, rozpusta, hazard, trwonienie majątku. Wbrew obiegowym opiniom, podstawą do orzeczenia o nierównych udziałach nie jest brak doświadczenia zawodowego jednej ze stron i pozostawania w domu celem opieki nad ogniskiem domowym.

W postępowaniu o podział majątku wspólnego rozliczane są wydatki i nakłady z majątków osobistych małżonków, na ich majątek wspólny, a poczynione w trakcie trwania wspólności majątkowej. Nie można rozliczyć nakładów, które zostały zużyte celem zaspokojenia potrzeb rodziny. Natomiast wydatki i nakłady poczynione po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej podlegają rozliczeniu na podstawie np. art. 207 kc.

Brak jest definicji ustawowej pojęć wydatki i nakłady, jednak przyjmuje się, że:

– wydatki to koszty związane z nabyciem rzeczy
– nakłady to koszty związane z ulepszeniem, naprawą, modernizacją lub konserwacją rzeczy

Rozdzielność majątkowa

Zasadą jest, że począwszy od dnia zawarcia związku małżeńskiego do dnia jego rozwiązania pomiędzy małżonkami tworzy się ustawowa wspólność majątkowa. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje sytuacje, kiedy można ją znieść. Najczęściej, dzieje się to na mocy porozumienia stron, a więc w wyniku zawarcia umowy pomiędzy małżonkami. Wówczas od dnia zawarcia umowy strony pozostają we współwłasności ułamkowe. Każdy z ułamków wchodzi do majątku osobistego każdego z małżonków, każdy z małżonków ma prawo nabywać prawa i je zbywać oraz rozporządzać swoim majątkiem. Od momentu zawarcia umowy, każdy z małżonków niejako pracuje na powiększanie własnego odrębnego majątku, co nie oznacza, że nie mogą razem nabywać przedmiotów majątkowych – wówczas są współwłaścicielami w częściach ułamkowych.

Art. 52 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego reguluje tzw. przymusowy ustrój majątkowy. Każdy z małżonków może wystąpić do sądu z żądaniem ustanowienia rozdzielności majątkowej, ale tylko z ważnych powodów. Przyjmuje się, że ważne powody to m.in. utrudnianie zarządu majątkiem wspólnym, trwonienie go, działania powodujące poważne zagrożenia dla majątku wspólnego małżonków. Z żądaniem tym może wystąpić również prokurator – ale na rzecz jednego z małżonków, bądź wierzyciel. Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku. Wyjątkowo, można ustanowić rozdzielność z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa. Dotyczy to szczególnie sytuacji życia małżonków w rozłączeniu.

Należy pamiętać, że rozdzielność majątkowa pomiędzy małżonkami powstaje również na skutek:

1) separacji
2) ubezwłasnowolnienia częściowego lub całkowitego
3) upadłości jednego z małżonków (bankructwa)

Alimenty

Kwestie alimentacyjne dotyczą tak małżonka, byłego małżonka jak i wspólnych małoletnich dzieci.

Każdy z małżonków jest obowiązany do wzajemnej pomocy i wsparcia rodziny, którą przez swój związek założyli. Dlatego też, w przypadku braku uczestniczenia jednego z małżonków w kosztach utrzymania rodziny, drugi z nich jest uprawniony do wystąpienia z powództwem wobec drugiego o zobowiązanie przez sąd do partycypowania w kosztach utrzymania rodziny, bądź wspólnych małoletnich dzieci. Możliwe jest również, przy orzekaniu rozwodu – zobowiązanie jednego małżonka do świadczeń alimentacyjnych wobec drugiego. Zasadność orzeczenia w tym zakresie, czy obligatoryjność działania sądu zależy w znacznej mierze od ustalenia winy rozkładu pożycia małżeńskiego po jednej ze stron bądź pogorszenia się sytuacji materialnej po stronie małżonka niewinnego.

Każdy z rodziców jest zobowiązany do utrzymania wspólnych małoletnich dzieci, które mają prawo do równej stopy życiowej z rodzicami. Rodzic musi podzielić się z dzieckiem nawet najmniejszym dochodem, ponieważ spoczywa na nim obowiązek utrzymania małoletniego i zaspokajania jego usprawiedliwionych potrzeb. Potrzebami, które przyjmuje się za usprawiedliwione są: wyżywienie, ubranie, obuwie, koszty mieszkania, niekiedy raty kredytów hipotecznych, media, wydatki edukacyjne, wydatki na hobby i rozwój dziecka, koszty leczenia, koszty dojazdów etc. W rzeczywistości struktura wydatków zależy od indywidualnych potrzeb dziecka, jednak nadmierne wydatki mogą nie zostać uwzględnione jako zbytkowe, nie zaś usprawiedliwione.

Zasadą jest, że obowiązek alimentacyjny tak wobec małoletnich, jak i wobec byłego małżonka, czy nawet krewnych, z jednej strony ograniczają usprawiedliwione potrzeby uprawnionego (dziecka, byłego małżonka, krewnego) a z drugiej, możliwości majątkowe i zarobkowe zobowiązanego. Zatem nie zawsze, wszystkie koszty utrzymania, nawet te usprawiedliwione będą mogły zostać pokryte. Zależne jest to też od możliwości zobowiązanego, a więc od tego czy w pełni wykorzystuje swoje siły i środki do uzyskiwania dochodu. Nie jest przy tym znaczący rzeczywiście uzyskiwany dochód, ponieważ w praktyce często się zdarza, że osoby zobowiązane starają się nie pokazać rzeczywiście uzyskiwanych zarobków. Nie można jednak zapominać, że sąd nie uwzględnia zmiany dochodu, jeżeli w ciągu ostatnich trzech lat przed sądowym dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych osoba, która była już do tych świadczeń zobowiązana, bez ważnego powodu zrzekła się prawa majątkowego lub w inny sposób dopuściła do jego utraty albo jeżeli zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła je na mniej zyskowne

Kontakty z dzieckiem

Postępowanie w sprawie o kontakty jest postępowaniem nieprocesowym, sądem właściwym jest sąd rodzinny dla miejsca zamieszkania małoletniego. Każdy z rodziców żyjący w rozłączeniu z małoletnim dzieckiem ma prawo i obowiązek do kontaktów z nim, inaczej mówiąc – ma prawo do spotkań z dzieckiem i spędzania z nim czasu, korespondencji, a w obecnych czasach również możliwość porozumienia się za pośrednictwem portali społecznościowych, masowych środków komunikacji w tym za pośrednictwem internetu. Bardzo często prawo do kontaktów utożsamiane jest z władzą rodzicielską, jednak są to odrębne aspekty rodzicielstwa. Nawet rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej, czy też mający ją w ograniczonym zakresie – ma prawo do spotkań z dzieckiem. Wyjątkowo, zakaz osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczony w stosunku do rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej z uwagi na dobro małoletniego.

Władza rodzicielska

Elementami władzy rodzicielskiej w świetle przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego są pie-cza na d dzieckiem, jego reprezentacja, zarząd majątkiem dziecka. Władza ma być wykonywana w sposób zgodny z dobrem dziecka i zgodnie z interesem społecznym.

Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, sąd w wyroku rozwodowym może:

– Pozostawić władze rodzicielską obojgu rodzicom – wówczas najlepiej przedstawić sądowi Porozumienie rodzicielskie w zakresie sprawowania nad dzieckiem bezpośredniej pieczy przez każde z rodziców, kontakty rodzica żyjącego w rozłączeniu. Zachowanie uprawnień obojga rodziców nastąpić może w sytuacji wyjątkowej, a mianowicie wówczas, gdy istnieje całkowita zgodność między nimi przy wykonywaniu pieczy nad małoletnim dzieckiem, jed-nak w dalszym ciągu jest standardem w postępowaniu w sprawie o rozwód
– Powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców i z ograniczeniem tej władzy drugiemu do określonych obowiązków

Jednak nie tylko w sprawie o rozwód jest możliwe rozstrzygnięcie w przedmiocie władzy rodziciel-skiej, ale także w odrębnym postepowaniu. Wówczas sądem rodzinnym jest sąd rejonowy i właści-wy wydział rodzinny i nieletnich. Możliwa jest zmiana rozstrzygnięcia sądu wielokrotnie, w zależ-ności od stanu faktycznego sprawy i zmian w sytuacji tak rodziców, jak i dzieci.

To czy dany rodzic będzie miał pełną lub ograniczoną władze rodzicielską zależy od wielu aspektów. W pierwszej kolejności najważniejsze są zdolności wychowawczo – opiekuńcze rodzica, więź z dzieckiem, ale również sytuacja rodzinna każdego z rodziców. Jeżeli zachodzą przeszkody w spra-wowaniu pełnej władzy rodzicielskiej (np. stały pobyt za granicą, pozbawienie wolności) sąd może ograniczyć bądź pozbawić władzy rodzicielskiej. Często sąd na wniosek jednej ze stron, zasięga opinii biegłych co do kompetencji rodzicielskich.

Miejsce zamieszkania dziecka

Miejsce zamieszkania dziecka jest jednym z elementów będących przedmiotem rozstrzygania sądu rodzinnego. Zasadniczo, konieczne jest by dziecko miało skonkretyzowane centrum życiowe. Dlatego też, sąd ustala miejsce zamieszkania dziecka przy tym z rodziców, które bezpośrednio i stale będzie sprawował pieczę nad małoletnim. Wyborem sądu kieruje przede wszystkim dobro dziecka i możliwość zapewnienia przez rodzica dziecku bezpieczeństwa tak fizycznego, psychicznego, emocjonalnego i finansowego. Sąd kieruje się możliwościami wychowawczymi każdego z rodziców i gwarancjami jakie w tym zakresie przedstawiają, niejednokrotnie sąd sięga po opinie biegłych (podobnie jak w przypadku władzy rodzicielskiej).

Podwyższenie/obniżenie alimentów

Na podstawie art. 138 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego możliwe jest obniżenie lub podwyższenie świadczenia alimentacyjnego zobowiązanego. Podwyższenie alimentów jest możliwe w przypadku, kiedy warunki, na podstawie których sąd ustalił wysokość alimentów w poprzednim wyroku, ulegną zmianie, a więc nie jest możliwe w każdym czasie i w każdej sprawie. Konieczne jest udowodnienie, że od ostatniego orzeczenia w zakresie alimentów doszło do zmiany możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego bądź zmianie uległy usprawiedliwione potrzeby uprawnionego. Najprościej mówiąc – chodzi o zmiany z strukturze rodziny, zmiana zatrudnienia lub płacy, zmiana szkoły lub podjęcie dodatkowych zajęć pozalekcyjnych przez uprawnionego (w przypadku małoletniego), konieczność podjęcia leczenia lub zapewnienia specjalistycznej płatnej opieki. Katalog nie jest zamknięty, każda sprawa musi być rozpoznana indywidualnie i zmiany te ustalone odrębnie dla każdej sprawy.

Transgraniczność. Postępowania w sprawach rodzinnych a pierwiastek obcy

XXI wiek to rosnące możliwości w zakresie przepływu ludności pomiędzy państwami, zwiększone są możliwości przenoszenia centrum życiowego z kraju macierzystego na teren innego państwa. Zwiększone są możliwości zawierania małżeństwa pomiędzy obywatelami różnych krajów.

Najistotniejszym elementem postępowań z pierwiastkiem międzynarodowym jest wybór prawa państwa właściwego dla stosunków rodzinnych i majątkowych w obrębie rodzin. Zarówno kodeks postępowania cywilnego zawiera przepisy dotyczący jurysdykcji sądów polskich, ale odpowiednie zapisy zawiera również prawo prywatne międzynarodowe, konwencje międzynarodowe czy dyrektywy unijne. Polska jest stroną wielu dwustronnych umów regulujących właściwe prawo dla danych stosunków rodzinnych i związków małżeńskich z obywatelami innych państw.

W stosunkach pomiędzy rodzicami a dziećmi znacznie ma przede wszystkim więź pokrewieństwa i terytorium kraju, na którym przebywa dziecko. Natomiast dla stosunków pomiędzy małżonkami w zakresie rozwodu, według prawa polskiego najważniejsze jest ostatnie wspólne miejsce zamieszkania stron postępowania, o ile choć jedna z nich nadal w tym miejscu mieszka. Jednak nie zawsze, można na tej podstawie ustalić sąd właściwy dla rozpoznania sprawy o rozwód. Wówczas, podstawę orzeczenie rozwodu przez sądu polski stanowi art. 3 ust. 1 lit b) Rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, zgodnie z którym W sprawach dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa, właściwe są sądy Państwa Członkowskiego którego obywatelami są oboje małżonkowie. Na podstawie art.45 kodeksu postępowania cywilnego właściwy sąd polski wyznacza Sąd Najwyższy, na wniosek jednej ze stron.

Natomiast stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu, na mocy art. 51. ust. 1 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe. W razie braku takiego prawa stosuje się prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a w razie braku takiego miejsca zamieszkania – prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu. Jeżeli małżonkowie nie mają miejsca zwykłego pobytu w tym samym państwie, stosuje się prawo państwa, z którym małżonkowie w inny sposób są wspólnie najściślej związani (art. 51 ust. 2 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe). Istnieje też możliwość wyboru prawa przez małżonków na podstawie którego będą rozstrzygali swoje stosunki majątkowe, zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i po. Dokonując wyboru prawa wystarczy zachować formę przewidzianą dla takich umów przez prawo wybrane lub prawo państwa, w którym do wyboru prawa doszło.