Prawo cywilne ( łac. ius civile) jako jedna z gałęzi prawa obejmuje stosunki majątkowe oraz niektóre stosunki osobiste między podmiotami prawa prywatnego. Przepisy prawa cywilnego stosuje się do osób fizycznych i osób prawnych, a także jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej (np. handlowych spółek osobowych jak spółka jawna). Podstawowym aktem prawnym, który reguluje stosunki cywilnoprawne, jest kodeks cywilny, tj. ustawa z 23 kwietnia 1964 r.
Prawo cywilne swoim zakresem obejmuje między innymi sprawy o:
- zasiedzenie – jest jednym ze sposobów nabycia prawa własności rzeczy ( ruchomości bądź nieruchomości ). Osoba, która dokonała zasiedzenia staje się właścicielem rzeczy. W przypadku zasiedzenia nieruchomości, taka osoba może zostać wpisana do księgi wieczystej nieruchomości jako jej właściciel (lub użytkownik wieczysty). Może taką nieruchomość następnie sprzedać, darować, korzystać z niej w zasadzie w dowolny sposób itd.
Aby zasiedzieć nieruchomość po pierwsze trzeba być tzw. posiadaczem samoistnym tj. władać rzeczą jak właściciel. Np. mieszkać w budynku lub mieszkaniu będącym przedmiotem zasiedzenia, opłacać rachunki i podatki od nieruchomości lub też uprawiać ziemię rolną. Nie jest posiadaczem samoistnym dzierżawca, użytkownik czy najemca.
Druga niezbędną przesłanką, która prowadzi do zasiedzenia nieruchomości jest upływ czasu, który uzależniony jest od dobrej bądź złej wiary. Posiadaczem w dobrej wierze będzie ten, kto nie jest co prawda właścicielem nieruchomości, jednak pozostaje w błędnym, lecz uzasadnionym przekonaniu że nim jest, z kolei posiadaczem w złej wierze będzie ten, kto ma świadomość, że nie jest formalnie właścicielem nieruchomości lecz pomimo tego korzysta z nieruchomości jak właściciel.
Podstawowe terminy zasiedzenia nieruchomości to 20 lat, gdy dotyczy to posiadacza samoistnego w dobrej wierze i 30 lat, gdy posiadamy nieruchomość w złej wierze.
- służebność przesyłu – jest ograniczonym prawem rzeczowym, którego treść polega na tym, że nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń.
Ustanowienie służebności przesyłu może nastąpić na podstawie umowy pomiędzy właścicielem nieruchomości(użytkownikiem wieczystym) a przedsiębiorcą, a także na mocy orzeczenia Sadu bądź decyzji administracyjnej. W celu umownego ustanowienia służebności przesyłu właściciel (użytkownik wieczysty) nieruchomości musi złożyć swoje oświadczenie woli w formie aktu notarialnego, natomiast oświadczenie woli przedsiębiorcy przesyłowego nie wymaga formy szczególnej (art. 60 k.c.). W przypadku braku porozumienia między właścicielem (użytkownikiem wieczystym) a przedsiębiorcą, skutkującego niezawarciem umowy o ustanowienie służebności przesyłu, każdej ze stron przysługuje uprawnienie żądania ustanowienia służebności przesyłu w trybie sądowym. Zgodnie bowiem z art. 3052 § 1 k.c. jeżeli właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna dla właściwego korzystania z urządzeń, przedsiębiorca może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem.
Natomiast w myśl art. 3052 § 2 k.c. jeżeli przedsiębiorca odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna do korzystania z urządzeń przesyłowych, właściciel nieruchomości może żądać odpowiedniego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności przesyłu. Do ustanowienia służebności przesyłu na mocy orzeczenia sądu stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące ustanowienia służebności drogi koniecznej (art. 626 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego).
Trzecim sposobem ustanowienia służebności przesyłu jest wydanie przez starostę decyzji administracyjnej na podstawie art. 124 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2010 roku, Nr 102, poz. 651 ze zm.).
Należy również pamiętać, że istnieje możliwość nabycia służebności przesyłu przez przedsiębiorcę przesyłowego na skutek zasiedzenia.
- służebność drogi koniecznej – jest ograniczonym prawem rzeczowym polegającym na tym, że jeżeli nieruchomość nie ma dostępu do drogi publicznej lub należących do tych nieruchomości budynków gospodarskich to właściciel nieruchomości może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem służebności drogowej. Dla ustanowienia drogi koniecznej niezbędne jest spełnienie następujących przesłanek:
– nieruchomość władnąca nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej, bądź dostępu do zabudowań gospodarskich,
– dostęp do zabudowań gospodarskich czy do drogi publicznej jest nieodpowiedni, np. jest niebezpieczny.
Służebność drogi koniecznej może zostać ustanowiona na mocy umowy zawartej pomiędzy właścicielami nieruchomości bądź orzeczenia sądowego. Zawarcie umowy następuje w sytuacji, gdy właściciel (właściciele) nieruchomości obciążonej godzi się z właścicielem nieruchomości władnącej. W przypadku braku takiej zgody niezbędne staje się wkroczenie na drogę sądową – sprawa rozpoznawana jest w trybie nieprocesowym.
- zniesienie współwłasności – zgodnie z treścią przepisu art. 210 § 1 Kodeksu Cywilnego „każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności. Uprawnienie to może być wyłączone przez czynność prawną na czas nie dłuższy niż lat pięć. Jednakże w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu dopuszczalne jest jego przedłużenie na dalsze lat pięć; przedłużenie można ponowić”.
Oznacza to, że każdy z współwłaścicieli żądać zniesienia współwłasności w dowolnym czasie. Współwłasność można znieść zarówno w trybie umownym, jak i sądowym. W pierwszym przypadku zniesienie współwłasności następuje, gdy strony dojdą do porozumienia co do samego faktu zniesienia współwłasności, jak i zastosowanego sposobu zniesienia. W przypadku braku porozumienia co do którejkolwiek z kwestii konieczne jest skorzystanie z trybu sądowego.
Zniesienie współwłasności może nastąpić poprzez podział fizyczny rzeczy, przyznanie rzeczy jednemu z współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty na rzecz drugiego oraz poprzez sprzedaży rzeczy i podział uzyskanej sumy pieniężnej.
Przy umownym zniesieniu współwłasności sami współwłaściciele rozstrzygają w jaki sposób podzielić rzecz wspólną oraz dokonują podziału nowych rzeczy. Podział następuje według wartości udziału. Natomiast przy sądowym zniesieniu współwłasności podział dokonywany jest przez sąd, który dba o zabezpieczenie interesów wszystkich współwłasności. Powinien on dążyć do tego, aby wydzielone części odpowiadały swą wartością wielkości udziałów. Są jednak wyjątki od tego. Wynikają one z praktycznej konieczności lub szczególnych potrzeb współwłaścicieli. W takim przypadku wartość poszczególnych udziałów powinno się wyrównać przez dopłaty pieniężne (art. 212 § 1 Kodeksu cywilnego).
- odszkodowanie za bezumowne korzystanie z nieruchomości – to kwota pieniężna jaką posiadacz nieruchomości winien zapłacić właścicielowi za korzystanie z jego nieruchomości bez umowy. Zgodnie bowiem z treścią art. 224 § 2 Kodeksu cywilnego (kc) od chwili, w której „samoistny posiadacz w dobrej wierze dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy, jest on obowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy i jest odpowiedzialny za jej zużycie, pogorszenie lub utratę, chyba że pogorszenie lub utrata nastąpiła bez jego winy. Obowiązany jest również zwrócić pobrane od powyższej chwili pożytki, których nie zużył, jak również uiścić wartość tych, które zużył”. Takie same obowiązki względem właściciela ciążą na posiadaczu działającym w złej wierze.
W przypadku bezumownego korzystania z cudzej własności właścicielowi przysługuje roszczenie o wynagrodzenie za bezprawne korzystanie z jego nieruchomości. Zapłata określonej kwoty pieniężnej wiąże się z prawem żądania naprawienia wynikłej szkody z tytułu bezprawnego korzystania z nieruchomości. Żądanie wynagrodzenia (roszczenia pieniężnego) w swojej istocie nie stanowi należności za wykonanie usług, lecz odszkodowanie. Przedmiotowego odszkodowania nie można traktować jako należności tytułu świadczenia usługi, jest ono bowiem rekompensatą za niemożność pobierania pożytków i używania nieruchomości w okresie bezumownego korzystania.
- odwołanie darowizny – darowizna jest jedną z umów cywilnoprawnych o charakterze nieodpłatnym. Polega na przekazaniu osobie obdarowanej korzyści pochodzących z majątku darczyńcy.
Przedmiotem darowizny mogą być zarówno rzeczy ruchome jak i nieruchomości.
Odwołanie darowizny może nastąpić w przypadku rażącej niewdzięczność osoby obdarowanej. Kodeks cywilny jednak nie wskazuje jak rozumieć ten termin. Polskie sądy najczęściej przyjmują, że do rażącej niewdzięczności dochodzi wtedy, kiedy obdarowany dopuszcza się przestępstwa skierowanego przeciwko darczyńcy (np. zniewaga, pobicie, kradzież) lub też w sposób ciężki zaniedbuje wobec niego obowiązki rodzinne.
Darowizna może zostać odwołania w terminie jednego roku od dnia w którym darczyńca dowiedział się o rażącej niewdzięczności odparowanego. W ty czasie należy złożyć oświadczenie o odwołaniu darowizny.
Darowizny nie będzie można jednak odwołać wtedy, kiedy darczyńca przebaczył obdarowanemu, który dopuścił się wobec niego rażącej niewdzięczności. A także w sytuacji, kiedy była ona zgodna z zasadami współżycia społecznego (np. kiedy została dokonana w zamian za uratowanie życia darczyńcy).
Dla odwołania darowizny istotne znaczenie ma czy darowizna została już wykonana tzn. czy nastąpiło już przekazanie przedmiotu darowizny lub przelanie środków pieniężnych czy nie.
Darowiznę niewykonaną darczyńca może odwołać jeśli po zawarciu umowy, ale przed jej wykonaniem jego sytuacja majątkowa uległa znacznemu pogorszeniu. Ma ono być tak znaczące, że wykonanie darowizny musiałoby pociągnąć za sobą istotny uszczerbek dla utrzymania darczyńcy. Darczyńca zatem musi mieć możliwość odpowiedniego zaspokojenia swoich uzasadnionych potrzeb, a jeśli na skutek wykonania darowizny straciłby tą możliwość, może darowiznę odwołać. Takie samo prawo będzie miał darczyńca, gdy wykonanie darowizny uniemożliwiłoby zaspokojenie uzasadnionych potrzeb osób, wobec których darczyńcę obciąża obowiązek alimentacyjny.
- rozwiązanie umowy dożywocia – umowa dożywocia została uregulowana w dziale II Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym”.
Umowa ta zatem, przewiduje przeniesienie prawa własności nieruchomości na inną osobę w zamian za dożywotnie utrzymanie. Zazwyczaj dotyczy to sytuacji, w której osoba starsza (w umowie zwana „dożywotnikiem”) przekazuje swój dom czy mieszkanie komuś bliskiemu (w umowie zwanej „nabywcą”). Nabywca, przyjmując nieruchomość, zobowiązuje się zapewnić dożywotnikowi utrzymanie aż do momentu jego śmierci.
Przedmiotem umowy dożywocia może być zarówno nieruchomość gruntowa jak i lokalowa. Zbywcą, a więc przyszłym dożywotnikiem, może zostać tylko osoba fizyczna.
Prawo określa dwa przypadki, w których umowę dożywocia można zmodyfikować w ten sposób, by dożywotnikowi zamiast pełnej opieki przysługiwała rekompensata w postaci renty.
Po pierwsze, gdy między dożywotnikiem a osobą zobowiązaną do opieki wytworzą się takie stosunki, że nie można wymagać od stron umowy, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności. Wówczas można zamienić część bądź nawet wszystkie uprawnienia przysługujące w ramach umowy na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień. Konflikty, które prowadzą do takich sytuacji ocenia i rozstrzyga sąd. Prawo do wystąpienia o tego typu zmianę ma zarówno dożywotnik, jak i nabywca. Po drugie, w przypadku gdy osoba zobowiązana do opiek zbędzie nieruchomość objętą umową.
Rozwiązać umowę o dożywocie jest bardzo trudno. Nawet wtedy kiedy między dożywotnikiem a nabywcą pojawią się bardzo ostre konflikty, pierwszym rozwiązaniem, które zastosuje sąd będzie zamiana opieki na dożywotnią rentę. Rozwiązanie umowy możemy uzyskać tylko w wyjątkowych sytuacjach i tylko sądownie. Prawo nie definiuje szczegółowo, o jakie sytuacje chodzi – każdy przypadek jest oceniany indywidualnie. Jedną z przykładowych okoliczności uzasadniających rozwiązanie umowy dożywocia jest przestępstwo popełnione przez nabywcę wobec dożywotnika. Rozwiązanie umowy dożywocia sprawia, że nieruchomość wraca do poprzedniego właściciela bez konieczności dodatkowych opłat. Tylko w wypadku, gdy w mieszkaniu lub domu, które były przedmiotem umowy, nabywca dokonał istotnych ulepszeń (np. remont, wymiana mebli), może on domagać się zwrotu poniesionych kosztów.
Jedna okoliczność sprawia, że rozwiązanie umowy o dożywocie jest niedopuszczalne. Chodzi o sytuację, w której nieruchomość objęta umową została wcześniej sprzedana. Dożywotnik nie ma więc dokąd wrócić. Wówczas jedynym rozwiązaniem pozostaje ustalenie dożywotniej renty.