Prawo spadkowe

Prawo spadkowe jest jedną z gałęzi prawa cywilnego regulująca kwestie związane z prawami i obowiązkami majątkowymi osoby zmarłej oraz jej spadkobierców. Prawo spadkowe reguluje również kwestię roszczeń przysługujących osobom trzecim z tytułu nabycia spadku. Wybrane zagadnienia prawa spadkowego:

• nabycie spadku – kwestie nabycia spadku regulują zarówno przepisy kodeksu cywilnego jak i przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Artykuł 924 KC określa moment, w którym następuje otwarcie spadku. W prawie polskim moment ten zrównany jest z chwilą śmierci spadkodawcy. W tej chwili majątek zmarłej osoby fizycznej – ogół przysługujących jej praw i obowiązków – staje się spadkiem. Jednocześnie prawa te i obowiązki przechodzą na spadkobierców w drodze dziedziczenia opartego na konstrukcji sukcesji uniwersalnej.

Aby rozporządzać tym majątkiem jednak, należy uzyskać akt poświadczenia dziedziczenia lub postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku.

Wniosek o wydanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może złożyć każdy, kto ma w tym interes (tj. jakikolwiek interes osobisty bądź majątkowy). Sądem właściwym do wydania przedmiotowego postanowienia jest sąd spadku w rozumieniu art. 628 k.c., czyli najczęściej sąd rejonowy właściwy miejscowo dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Stwierdzenie nabycia spadku wydaje sąd w drodze postanowienia po przeprowadzeniu rozprawy w postępowaniu nieprocesowym. Sąd bada, czy spadkodawca nie pozostawił testamentu, a jeżeli takowy został sporządzony, wzywa do jego złożenia. Po złożeniu testament zostaje otwarty i ogłoszony. Sąd z urzędu bada także, kto jest spadkobiercą. Postanowienie może być wydane najwcześniej po upływie 6 miesięcy od otwarcia spadku. Wcześniejsze jego wydanie może mieć miejsce wyłącznie wówczas, gdy wszyscy znani spadkobiercy złożyli oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, bądź gdy upłynął termin do złożenia takiego oświadczenia.

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku podlega opłacie sądowej w wysokości 100 zł.

• dział spadku – to pojęcie technicznoprawne, które oznacza rozdysponowanie między spadkobierców składników majątku spadkodawcy (spadku). Jeśli jest jeden spadkobierca, to od razu ma on pełnię praw do całego spadku – z natury rzeczy działu spadku się nie przeprowadza. Jeżeli natomiast jest kilku spadkobierców, to spadek stanowi wspólność spadkobierców, do której odpowiednio stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 1035 KC). Stan taki najczęściej ma charakter przejściowy, jednak przepisy nie obligują do przeprowadzenia działu spadku, a zatem może być również permanentny. W tym okresie bardzo utrudnione jest dysponowanie przez spadkobierców udziałami w poszczególnych przedmiotach wchodzących do spadku. Ma to ich skłonić do dokonania działu spadku. Przepis przewiduje dwa sposoby działu spadku: w drodze postępowania sądowego oraz umowny. Możliwość skorzystania z dowolnego z nich zależy od tego, czy spadkobiercy są zgodni co do tego, w jaki sposób działu dokonać. Jeśli zgadzają się, to mogą albo złożyć do sądu zgodny wniosek o dział spadku, albo zawrzeć umowę (forma umowy jest dowolna, chyba że w skład spadku wchodzi nieruchomość – wówczas wymagana jest forma aktu notarialnego). Kiedy jednak nie mogą osiągnąć porozumienia, to każdy zainteresowany spadkobierca ma prawo zgłosić do sądu wniosek o dział spadku.

Opłata sądowa, którą trzeba wnieść od wniosku o dział spadku jest stała – wynosi 500 zł, a gdy spadkobiercy złożą zgodny wniosek podział – tylko 300 zł. Jeśli dział spadku połączony jest ze zniesieniem współwłasności, wówczas opłata sądowa wynosi odpowiednio 1.000 zł albo 600 zł.

• przyjęcie spadku – z chwilą otwarcia spadku spadkobiercy stają przed wyborem przyjęcia bądź odrzucenia spadku. Powołanie do dziedziczenia jest zatem prawem spadkobiercy a nie jego obowiązkiem. Spadkobierca zatem może odmówić przyjęcia spadku składając oświadczenie o odrzuceniu spadku. Z uwagi również na fakt, że na spadek składają się nie tylko aktywa ale i długi, przyjęcie spadku może nastąpić wprost bądź z dobrodziejstwem inwentarza. Przyjęcie proste spadku oznacza, że spadkobierca przyjmuje spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza zaś ograniczenie za długi spadkowe do stanu czynnego spadku.

W razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia. Oznacza to, że spadkobierca za długi spadkodawcy odpowiada nie tylko majątkiem spadkowym, ale również całym swoim majątkiem, aż do pełnego zaspokojenia wierzycieli spadkowych.

W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nie istniejące długi.

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Można je złożyć również przez pełnomocnika – przy czym pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.

• Odrzucenie spadku – spadkobierca, który został powołany do dziedziczenia ustawowego bądź testamentowego, może w terminie 6 miesięcy od dnia w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania do spadku odrzucić spadek. Niezłożenie odrzucenia spadku w powyższym terminie jest tożsame z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oświadczenie o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem w formie ustnej lub pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym. Oświadczenie takie może być złożone przez pełnomocnika; pełnomocnictwo to powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.

Oświadczenie o odrzuceniu spadku powinno zawierać:

• imię i nazwisko spadkodawcy
• datę i miejsce śmierci spadkodawcy
• miejsce ostatniego zamieszkania spadkodawcy
• tytuł powołania do spadku
• treść oświadczenia o odrzuceniu spadku
• oświadczenie o kręgu spadkobierców (o ile spadkobierca ma taką wiedzę).

Zachowek  – przepisy kodeksu cywilnego realizuje ochronę najbliższych osób rodziny zmarłego przede wszystkim przede wszystkim poprzez instytucję zachowku. Zachowek to określona wartość, którą najbliższe osoby powinny otrzymać od spadkodawcy w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu (zwykłego lub windykacyjnego). Prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale jedynie wtedy, kiedy byliby powołani do spadku z ustawy, a zatem są najbliższymi dziedzicami ustawowymi. Prawo do zachowku powstaje z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku i przysługuje zarówno w przypadku dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego. Ten ostatni wejdzie w grę wtedy, gdy z uwagi na istnienie darowizn doliczanych do spadku, odziedziczony udział nie pokrywa zachowku uprawnionego.

Zachowek wynosi połowę, a jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeśli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 udziału spadkowego, który by przypadł danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. Podstawę ustalenia zachowku stanowi substrat zachowku, na który składa się czysta wartość spadku i niektóre darowizny zdziałane przez spadkodawcę. Jeśli uprawniony nie otrzymał swojego zachowku w drodze powołania do spadku, darowizny czy zapisu, przysługuje mu roszczenie o zachowek. Uprawniony może w takim wypadku dochodzić jedynie zapłaty określonej kwoty pieniężnej – jest wierzycielem spadku; nie ma natomiast prawa do poszczególnych przedmiotów spadkowych